Kitabın Tam Adı: Yukarı Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar. İlk-Kıpçaklar (M.Ö. VIII.-M.S. VI. yy.) ve Son-Kıpçaklar (1118,1195) ile Ortodoks-Kıpçak Atabekler Hükûmeti (1267-1578) (Ahıska/Çıldır Eyâleti Tarihi'nden)

Yazar: Prof. Dr. M. Fahrettin KIRZIOĞLU

Yayınlayan: Türk Tarih Kurumu

Yayın yeri ve tarihi: Ankara, 1992 (2. Baskı)

Tanıtım

Türkolog-Tarihçi Prof. Dr. Mehmet Fahrettin Kırzıoğlu’nun (10.03.1917-10.02.2005) doçentlik tezini oluşturan bu kitap, Kafkasya ve bugünkü Gürcistan coğrafyasonda yaşamış olan Kıpçaklar hakkındaki başlıca kaynak niteliğindedir.

Yazar, ilk baskıya ilişkin sunuşunda, bu konuda çalışma yapmasının sebepleri olarak şunları belirtmektedir:

a. 1937 Nisanı ortalarına kadar, (Damal dahil) 76 Köylü Posof İlçemizde 10 ay Tahsil Müfettişliğim sırasında, görmediğim köy, kale, kalecik kalmadı. Bunlarda, Kıpçak/Kuman kökünden oluşan birçok hatıraların arasında, çok temiz-Türkçeleri, saz-şairleri, halk hikayeciliği ve tek kelime ile, “Ahıska-Ağzı” diyebileceğimiz “Kıpçak-Türkçesi”nin zenginlik ve canlılığı.

b. Çarlığın İlimler Akademisi Yayını “Ansiklopedi”leri ve “Gürcistan Tarihi” üzerine olan yayınlarında, “tahrifler”in aşırılığı, eski Atabekler-Yurdu halkımızın, “istatistik”lerde bile, “Müslüman- Gürcü” diye anılışı.

c. “İkinci-Dünya Savaşı” galipleri arasına geçen Sovyet-Rusya’nın 1945 İlkbaharındaki Türkiye’ye karşı siyaset değiştirirken, “Eski-Gürcistan” adına Stalin’in, “Kars ve Ardahan île Çoruk Boyları”nı koparma girişimleri.

ç. “Millî-Mücadele”de, adı geçen bölgelerdeki halkımızın, 1918-1921 arasında, Hıristiyan-Gürcüler/Gürcistan işgal kuvvetleriyle, nasıl candan savaşarak, Milli-Benlik ve Anavatan'a bağlılık uğruna, nice şehitler verip, gaziler yetiştirdiğinin bilinmesi...

Toplam 278 sayfa ve ekindeki haritalardan oluşan eser, aşağıdaki içeriğe sahiptir:

ÖNSÖZ

KAYNAKLAR VE BİBLİYOGRAFYA

I. BÖLÜM

HAZAR DENİZİ İLE KARADENİZ ARASINDA İLK-KIPÇAKLAR (M.Ö. VIII.-M.S. VI.yy)

A- MİLLİ DESTANLAR'DA KIPÇAKLAR

B- KARTEL (Gürcistan) TARİHİ'NDE KIPÇAKLAR, TÜRKLER

C- KAFKASLARA AİT KAYNAKLARDA VE COĞRAFYADA KIPÇAKLAR

II. BÖLÜM

KÜR VE ÇORUK BOYLARI'NDA SELÇUKLU FETİHLERİ (1064-1080) VE SON KIPÇAKLAR'IN BATI'YA GÖÇLERİ

A- SELÇUKLULAR'IN YUKARI-KÜR VE ÇORUK BOYLARINI FETHİ

B- DOĞU'DAN SON-KIPÇAKLAR'IN KARADENİZ KUZEYİ'NE GELİŞİ (XI. yy.)
III. BÖLÜM

SON-KIPÇAKLAR’IN KÜR VE ÇORUK BOYLARI’NA GELİŞLERİ (118-1195) ORTODOKS-KIPÇAK ATABEKLER HÜKÜMETİ (1267-1578)

A-“ESKİ-KIPÇAKLAR”IN GELİŞİ VE ORTODOKSLUKLA GÜRCİSTANI CANLANDIRMASI, YUKARI-KÜR VE ÇORUK BOYLARI'NA YERLEŞMELERİ (118-1125)

B- “YENİ KIPÇAKLAR”IN GELİŞİ (1195) VE KRALİÇE TAMAR ÇAĞI'NI YÜKSELTMELERİ

C- “ESKİ –KIPÇAKLAR”IN ORTODOKS- “ATABEKLER HÜKÜMETİ” (1267-1578)

Ç-ATABEK-YURDU/SA-ATABAGO'DAKİ KIPÇAKLAR'IN TÜRKÇE YER VE KİŞİ ADLARI'NDAN KARTEL VE TÜRK KAYNAKLARINDA GEÇENLER

RÈSUMÈ

I. BÖLÜM'E İLAVELER

DİZİN

HARİTALAR

Yazar, Önsöz’de kitabın içeriği hakkında şu ifadelere yer vermiştir:

“Biz bu araştırmamızda, M.Ö. VIII. yüzyıllarda Kafkaslar kuzeyinden güneye göçüp, Yukarı-Kür ve Çoruk boylarına yerleşen ve öteki kolları M.S. VI. yüzyıla değin aynı yönden gelen ve 300 yılından sonra Hıristiyan olan “İlk-Kıpçaklar” ile, Selçuklu Fetihlerinden sonra, Karadeniz kuzeyinde ve Kafkaslar ötesinde yerleşmişken, XII. yüzyılda yine Daryal-Geçidi, hatta Derbend yolu ile gelip, Ortodoks-Gürcü mezhebini benimseyerek, Yukarı-Kür ve Çoruk bölgesine yerleşip, burada bir “Sa-Atabago”/Atabek- Yurdu Hükümeti (1267-1578) kuran “Son-Kıpçaklar”ı tanıtmaktayız. Karslı olduğumuz ve 1934 ten beri Kars İlinin bütün ilçe ve köylerini, Erzurum ve Artvin’in bütün ilçeleri ile mühim köylerini dolaşıp görmenin; buralardaki yerli ve muhacir halkın dil, ağız, gelenek, efsane, destan, halk edebiyatı, etnoloji, etnografya gibi hususlarını tanıma ve kısmen tanıtma imkanına kavuşmanın verdiği kolaylıkla, bu tarih ve arşiv araştırmalarını değerlendirmiş bulunuyoruz. “İlk-Kıpçaklar” denilmesi gereken İslamlıktan önceki göçlerle gelenlerin, bilhassa coğrafyada yaşayan ve bugün de kullanılagelen etnik adları, onların, “Ermeni-Gregoryen” ve “Gürcü-Ortodoks” mezhebinde Hıristiyan oldukları halde, atlı göçebe yaşayışa bağlı kalmanın verdiği imkanla, dillerini bile koruduklarını gösterecek mahiyettedir. Borçalı-Kazak ikiz boyundan gelen Karapapaklar, bunun en güzel misalidir.

1118-1124 arasında gelen “Son-Kıpçaklar”ın, “Eski-Kıpçak” adı ile anılıp, Yukarı-Kür ve Çoruk boylarını, Selçuklular’a bağlı Erzurum Saldukluları ile Gence/Aran Emirliklerinden alıp, yerleştikleri ve kendi Türkçeleriyle “Çançak ve Çalka” adlı sökmen/önde-savaşan birlikleriyle, tepelerdeki “Karavul”ları ile, olgun savaş geleneklerini yaşattıkları, Kartel/Gürcü kroniki ve coğrafya hatıralarından anlaşılıyor. 1195’te gelen ve Kartel kronikinde “Yeni-Kıpçaklar” denilen göçlerin ise, Orta-Kür kesimine: Tiflis-Revan-Gence arasına yerleştiği, 1593 Osmanlı Gence Eyaleti “Tahrîr Defteri”nde, XII. yüzyıldan kalma hatıra ile bunların yaylakçı-kışlakçı yaşayan iki boyuna, “Komanlu-yi Kadîm” ve “Komanlu-yi Cedîd” denilmekte olduğu da, tarafımızdan ilk defa tespit edilmiştir.

III. Bölüm’ün sonunda (s. 162-181), Gürcü kronikleri ile Türk kaynakları ve bilhassa Osmanlıların 1536-1578 yılları fetihlerinden sonraki “Tahrîr”leri gösteren defterlerden naklettiğimiz Çoruk ve Yukarı-Kür boyları/Atabek-Yurdu’ndaki yer adları ile Hıristiyan köylü vergi mükelleflerinin, çoğu Kıpçak-Ağzı ile olan isimleri, bunların millî dil ve geleneklerini, Türklüklerini, tam koruduğunu, su götürmez bir gerçek olarak ortaya koymuştur. Bugün batı güneyde Artvin'in Yusufeli ilçesinden, Kars’ın Çıldır ilcesine komşu sınır ötesinde kalan Ahılkelek bölgesine değin eski Atabek-Yurdu’nda, tek Kıpçak-Ağzı’nın temiz ve katıksız Türkçesinin konuşula gelmesi, buralar halkının çoğunun “sarışın” Kuman-Kıpçak tipinde ve çok zengin halk edebiyatı ve folklor geleneğini yaşatması bile, tek başına bu davayı ispat etmektedir. Onların ezelî “Gürcü düşmanlığı”, destani erlikleri, Anayurda bağlılıkları ve “Osmanlı-Türkü şuuru”nda oluşları* da, ayrıca araştırmaya değer.

Kıpçak-Türkü olan zavallı Ahıska-Ahılkelek ahalisi, bu gibi millî davranışları ile, 1921’de Ankara Hükümeti’ne de başvurup, Mart basında ordumuzu bağırlarına basmışken, 16 Mart 1921 Moskova Muahedesiyle sınır ötesinde kaldılar. Fakat, Kasım 1944’te bunlar, “sizin anayurdunuz, Türkiye değil, Türkistandır” denilerek, 200 000 den çok nüfusları ile kışın trenlere bindirilerek, toptan Özbekeli ve Kazakistan’a sürülmüşler. 19 Aralık 1945’te de Sovyetler, “İki Gürcü Profesörü” ağzı ile Türkiye’den “Ardahan, Kars, Artvin, Oltu, Tortum” gibi bölgeleri, “Buralar halkı, Gürcüdür” diye koparmaya kalkışmıştır**. 1952’de çıkan “Büyük Sovyet Ansiklopedisi”nin XIII. Cildindeki “Gruziya/Gürcistan” maddesinde de, bu iddialara yer verilmiştir***. Bütün bu yersiz iddia ve yayınlar, Avrupa ve Amerika’da bile yapılmaktadır. Bizim ilmi usullerle vardığımız bu araştırmadaki gerçekler, Sovyet Gürcü-Rus iddialarını kökünden çürütmesi bakımından, işe yarayacaktır. Çalışmalarımızda klasiklerden, Almanca, Rusça ve Gürcüceden tercüme yardımları geçen dostlara, teşekkür ederiz. 12 Mart 1972.

* {“Ahıska ve Ahılkelek nahiyeleri halkı (1828 den beri Rus esaretinde kaldıkları halde), 26 Nisan 1918 de aldıkları toplu bir kararla yani, Sovyetlerin 8 ve 15 Kasım 1917 de ilan ettikleri oto determinasyon hakkından istifade ile, Türkiye’ye katılmak istediklerini bildirmişlerdi”. Ayrıca, “Ahıska ve Ahılkelek nahiyeleri halkı, uzun bir muhtıra ve imzalı kağıtlarla, (Ahıskalı Maden Mühendisi ve Hukukçu, I. Dönem BMM.nde Ardahan Mebusu merhum Osman Server ATABEK [1886 Ahıska-1962 İzmir] başta olmak üzere) Osmanlı Hükümeti’ne müracaat etmişler ve onların bu kararı kabul edilmiş”; 4 Haziran 1918 de Batum Muahedesiyle Gürcistan Cumhuriyeti de, bu hakkı tanıdığından, Türkiye’nin sınırı, “1828 yılındakine ulaştı” (Akdes N. KURAT, Türkiye ve Rusya, 1970 Ankara, s. 475-476, 477).

1918 de Anayurda kavuşmaları ve 5 Kasım 1918 Kars Millî Şura Hükümeti’nin kuruluşu ile Ahıska-Ahılkelek Türklerinin, istilaya gelen Gürcü orduları ile savaşları ve 1828 deki destanî yurt müdafaaları için bk. “Çıldır-Ardahan-Hanak-Posof”, 1966 Ankara, s. 9-13, 43-47, 54-58. 66-67}.

** {19 Aralık 1945 akşamı Tas Ajansı ve ertesi gün Moskova resmî parti gazeteleri “Pravda” ile “İzvestiya”dan naklen, 20 Aralık 1945 günü Londra B.B.C. Radyosundan Türk gazetelerinin aktardığı haberler:

Tiflis Gürcü Akademisi Üyesi S. DJANAŞİA ve N. BERDZENİŞVİLÎ adlı İki Gürcü Profesörü’nün, “Türkiye'den Meşru Taleplerimiz”, adlı makalesinden: “Türkler, Gürcülerden zapt ettikleri topraklarda, asırlarca Gürcülere zulmettiler, şehirlerin ve köylerin adlarını değiştirdiler... Biz, büyük hakkımızın, hiç olmazsa bir kısmının tanınmasını istiyoruz. İstediğimiz yerler, şunlardır: ARDAHAN, ARTVİN, OLTU, TORTUM, İSPİR, BAYBURT, GÜMÜŞHANE ve TRABZON ile GİRESUN’a kadar DOĞU LAZÎSTAN”! (bakınız: 27 Şubat 1946 tarihli TASVİR Gazetesi, s. 3). İstanbul’da yeni çıkan HÜRSES Gazetesinde (17-22 Ocak 1946), “GÜRCÜ PROFESÖRLERDE CEVAB” adlı ve 6 gün üst üste çıkan delilli yazımızla, bu iddialar çürütülmüştür.

Bu gaye ile “Gürcü Türkologu” Serj CİKİYA, 1595 tarihli Mufassal Çıldır Eyaleti Tahrir Defteri’nin, adını tahrif ile “Gürcistan” diye değiştirerek, 516 sahife halinde, 1947 de Tiflis’te Arap harfleriyle Türkçe bastırmıştı. Geri tepen silah olacağının fark edememiş: Hemen bütün köylü adları, köy isimleri Türkçe...}

*** {Bolşaya Sovyetskaya Entsiklopedia, XIII. 43-45 da, Rize ve Trabzon için de, metin ve haritada, “Türkiye-Gürcü Yurdu” deniyor. Mekteplerinde bile böyle okutuluyor. Tiflis’te 13 kişice hazırlanıp, 1968 de “Yüksek Mühendis-Mimar Ahmet ÖZKAN/MELAŞVİLİ” imzasıyla İstanbul’da bastırılıp, parasız olarak okul kütüphanelerine gönderilen “Gürcüstan” kitabında (s. 118), 1945'teki “iki Gürcü Profesörü”nün iddiaları, fazlasıyla yer almış ve İstanbul Basın Savcısının toplatma kararını, sonradan Hukuk Fakültesi’den iki Profesör ile bir Doçentin “Bilirkişi Raporu”, bozmuştur!}

Kitaptan Bir Bölüm (s.14-18):

B — KARTEL (Gürcistan) TARİHİNDE KIPÇAKLAR, TÜRKLER:

Onuncu yüzyıl sonlarında Bagratlı sülalesi idaresine geçtikten sonraları “Batı-Gürcistan” sayılan Faş/Riyon ırmağı boylarındaki Kolkid'de, vaktiyle İyon kolonilerinin tesiriyle yunan alfabesi kullanıldığı, buranın komşusu Apkaz kıyısındaki Diyoskuriya (Sokhum) da da bu yazının bilindiği, M.Ö. 500-/5 yılları arasında buralarda kesilen yunanca yazılı paralardan[Dipnot:18] anlaşılıyor. Helenistik devletlerden Selevkoslular ile Arşaklılar'ın hakimiyetinde kalan İber/Kartel (Doğu-Gürcistan) ülkesinde de, Hıristiyanlığın benimsenmesinden 110 yıl kadar geçtikten sonra, 420 lerde İncil için yerli alfabenin yapılmasına değin, Yunan ve Arami dilleri ile yazışı kullanılıyordu. Bunu, Tiflis kuzeyinde eski Kartel (İber) başkenti Meskheta yakınında Hormizd tapınağı yeri “Armazika”da bulunan, taş üzerindeki yunanca ve aramîce yazıt ile, adı geçen başkentte II.-III. yüzyıl İber hakimi “Piti-aşkh” unvanını taşıyan Zavakh ve Aspavruk (668 de On-Ogurlar başında Tunayı geçerek Bulgaristanı kuran Asparuk/Esperik'in adaşı) adlarına kesilen yunanca yazılı paralar[Dipnot:19], iyice göstermektedir. İber’de 310 yıllarında Hıristiyanlığın resmen kabulünden 420 de millî yazının tertibine değin ise, İncil ile vaazları, bu ülkede yunanca ve süryanîce yazılıp, okunuyordu[Dipnot:20].

Bütün Hıristiyanların İncil’le birlikte okuduğu Tevrati Şerif’te (Tekvîn, X.2-4; İlk-Tarihler, I, 5-6), Türkler’in ulu atası: Nuh oğlu Yafes'in büyük oğlu Gomer'in üç oğlundan en küçüğü “Togarma” adı ile anılıyor. “Ezekhiel” kitabında (XXXVIII, 4, 6) ise, “atları, süvarileri ve katırları” pek bol olup, bunları çarşılara satılığa getiren “Togarma Hanedanı, Uzak-Kuzey (Övrasya) ile bütün ordusu”ndan bahsedilerek, onların yılkılar besleyen iyi biniciler olduğuna ve ülkelerinin yerine işaret ediliyor[Dipnot: 21]. ‘Ahdi-‘Atîk/Tevrat’taki gibi, ilk İber/Kartel (Doğu-Gürcistan) destanî tarihinde de, Hazar denizi ile Karadeniz arasındaki Sekiz Yerli Kavmin ulu atası, “Targam’os” (Eski-Ermenice/Grabar diliyle yazılı tarihte ise, “Torkom”) diye anılıyor. Eski yunanca metinden aktarıldığı, ulu ata adlarının soneklerinden anlaşılan destanî ilk İber/Kartel tarihi “Kartlis-Çkhovreba” (Gürcistanın-Hayatı) kitabının, başında Karadeniz ile Hazar denizi arasındaki yerli Sekiz-Kardeş Urug ile bunların ülkelerini (Oğuznameler’de anlatıldığı gibi) istila ederek hakim olan “Khazarlar”, “Türkler” ve “Kıpçaklar”ın, Makedonyalı İskender'den çok önceleri, Kür ile Aras ve Çoruh boylarına gelip yerleşmelerinin hatıraları, aşağıdaki gibi anlatılıyor.

1) Kartlis-Çkhovreba’da Khazarlar, Bun-Turkiler, Kıpçaklar:

“Nuh oğlu Yafes”in torunu “Tarşis oğlu Targam’os”, bütün ailesi halkını toplayarak, “Ararat (Urartu ülkesi) ve Masis (Ağrı dağı) toprağı”na geldi. Bu Targam’os’un ülkesi, doğuda Gurgan (Hazar) denizinden, batıda “bugün Karadeniz denilen (eski) Pont denizi’ne”; güneyde “Kürtler-Eli’ndeki Oret (Cudi) dağı”ndan, kuzeyde “Persler’in Yalbuz (Alburuz) dedikleri Kafkas”a değin uzayan yerlerdi. Ölümünden önce bu ülkesini Sekiz-Oğlu arasında paylaştıran Targamos, yaş sıralarına göre onlara, şu bölgeleri vermişti (Özel adların sonundaki yunanca “os” eki, tekil/müfred anlamını belirtir.):

1- (Kendilerine öteden beri hep “Hay” ve yurtlarına “Hayasdan” diyerek, “Yukarı-El” anlamındaki “Armenya”dan gelen ve yabancıların kullandığı bu adı bilmeyen Ermenilerin ulu atası) Hay’os’a, Ararat ile çevresini;

2- (İber/Kartel Gürcüleri atası) Kart(e)l’os’a, (Tiflis vilayeti bölgesi) Kart(e)li/Kartel ülkesini;

3- (Gence doğu güneyindeki Partav/Berde’a/Berde) Bardaw şehrini yapan (Saka/Aşkuza hükümdarı Bartatua’nın boyu) Bard’os’a (sonradan “Aran”/Karabağ denilen) Kür ile Aras ırmakları arasını;

4- (Adı bugün “Mugan-0vası”nda yaşayan) Movakan’a, Kür kuzeyinden ve (batıdaki) Küçük-Alazan (Tiflis doğusunda Kür’e karışan Yorı çayı’n)dan, doğudaki Deniz’e (Hazar denizine) değin;

5- Her’os'a., Kür ırmağı kuzeyinde, “İki-Alazan” (batıda Yor/Yorı/Kabur ve doğuda Alazan/Kanak çayları) arasını, ki burada Khoranta da denilen Heret (Her-Yurdu) şehrini yaptı (Selçuklu Fetihlerinden önce merkezi, bir Kıpçak boyuna göre anılan “Sıgnak” şehri olup, üzüm bağları ve şarabiyle ünlü Kakhet bölgesi);

6- Karadeniz’e doğru gönderilen “Eg(e)r’os, doğuda (Kür ile Faş/Riyon ırmakları su ayırımındaki) Likh adlı küçük dağdan (batıdaki Kara) Deniz’e ve (kuzeydeki) Küçük Khazaret (Kuban/Kuman) ırmağına değin uzayan bölgeye yerleşti. Bunun kurduğu şehre Eg(e)ris deniyordu ki, şimdi onun yerinde, (Sokhum'un doğusunda ve dağ eteğindeki) Bedia bulunmaktadır (bu ulu atanın adı, eski-Ermenice metinlerde “Eker’k”=Eker’ler denilen, Faş/Riyon bölgesi ve VI. yüzyıldaki Bizans-Sasanlı Savaşlarından sonra güneye göçen şimdiki Müslüman “Ecer/Acara” ahalisi ile Eceristan/Acaristanda yaşamaktadır).

7- (Dağıstan yerlisi  Ilak/İlek=Lek-zi/Lezgiler’in atası)  Lekan’a, Büyük-Irmak (Terek) ile Kawkas (dağları) arasını ve Derbend (Hazar)- Denizi kıyılarını;

8- Derbend’den Büyük-Lomek (Terek) ırmağı (kaynaklarına) ve “Büyük-Khazaret” (Terek-Atıl-Tın/Don ırmakları boyu) ülkesine kadarki yerleri de, en küçük oğlu Kawkas’a verdi.

“Targamoslular denilen bu Sekiz-Kardeş, o zaman yeryüzü hakimi bulunan (Asurluların zalim hükümdarı “Na-Mürd/Ölmez/Nemrud” lakaplı) Nebrot’a karşı isyan ettiler[Dipnot: 22]”.

---------------------------- 

Dipnot: 18 David M.LANG, Studies in the Numismatic History of Georgia in Transcaucasia, 1955 New York, s. 6-11 ve Plates I, 1-8.

Dipnot: 19 HEY'ET, İstoriya Gruzii, I. 76, 79.

Dipnot: 20 ALLEN, s. 309-310; R.GROUSSET, s. 125; HEY'ET, İstoriya Gruzii,  I. 85-86.

Dipnot: 21 İstanbul Ü. eski hocalarından (Yahudi) Prof. Avram GALANTİ, “Türk Kelimesinin Menşei” adlı makalesinde (Yeni Mecmua, 28 Mart 1918 İstanbul, Cilt II, Sayı 37, s. 208), “Şalşet Yuhasin, yani Silsiletü’n-Neseb nam İbrani eser”de, Osmanlıların ataları adı “Türk”ün, “Ahd-i-Atik’te zikrolunan Togarma tabiri” ile anıldığına işaret ettikten sonra, Oğuz Destanı’nın İbraniler’e geçen hulasası üzerine, şunları naklediyor:

“Türkler’in Baba (Ata)sı Togar yahut Torag tesmiye olunan muteber bir zatın, Altı-Oglu var idi. Oğullarını kıra gönderdiği gün, kırda buldukları Üç-Ok ile bir Yay’ı Babalarına getirdiler. Babaları, Yay’ı kırarak Üç-Büyük Oğlu’na verdi; bunlar, Bozuk (Boz-Ok) tesmiye olundular. Üç-Küçük Oğlu’na da, Oklar’ı verdi; işte bunun içindir ki, (bunlar da) Üç-Ok tesmiye olundular”.

Yukandaki Togar ile Torag adlarında görülen değişikliğin “fikrime göre” sebebi, Milattan 260 yıl önceleri, (Mısır Kralı II. Ptolemeus’un buyruğu üzerine, İskenderiye’de “Ahd-i-Atik’i İbraniceden Yunancaya tercüme eden Yahudi bilginlerinden 70 kişilik hey’ete
işaret olan) Septente yani Yetmişler Tercümesi’nde aramak lazım gelir. (Tevratın bugün bütün Hıristiyanlarca milli dillerine çevrilerek okunan nüshalarına esas olan yunanca) Yetmişler Tercümesi’nde (Türklerin ulu atası), Togarma/Thorgama suretinde gösterilmiştir”.

“İmdi, bu kelimenin (sonradan eklenen) son üç harfi hazf olunursa, Thorg kalır ki, o da, balada zikrolunan Torg kelimesinin aynı olur”. DİLMANN, Tekvîn-i Mahlukaat’ın ensal cetveli hakkında yazdığı bir tetebbu’da, Togarma’nın mevkii coğrafisinin, Ermenistan olduğunu gösteriyor. DE LAGARD dahi, bu fikre katılıyor".

Dipnot: 22;: M. BROSSET, H.de la Georgie, 1.5-19.

Kitabın Temin Edilebileceği Adresler

http://www.nadirkitap.com/kitap-detay.php?kid=21618

http://e-magaza.ttk.org.tr/switch.php?file=ProductInfo&cat_id=82&product_id=1241