Mikhael Saakaşvil’in Hıristiyan Gürcistanında İslam için bir yer var mı? [2 / 3 ]

İkinci bölüm: Gürcü Azeriler İran’a doğru bir açılma politikasını benimsiyor

300,000 Gürcü Azeri bulunmaktadır. Çoğunlukla Kvemo Kartl’da, özellikle Ermeni-Azerbaycan sınırındaki yüksek derece stratejik bir bölgede bulunan Bolnis, Marneul ve Dmanis şehirlerinde yaşıyorlar. Günümüzde Hazar Denizi’ndeki önemli hidrokarbon taşımacılığı eksenlerinin kesişme noktasında, özellikle Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattında bulunan Kvemo Kartl, Sovyet dönemindeki sakin yaşamını çoktan unuttu. Burası, 1992-1993’te Ermeniler ve Azeriler arasındaki Nagomo-Karabağ savaşının bir parçası olarak, birkaç çatışmaya dahi şahitlik etti.  

Toplumsal liderleri sabit kalan Gürcistan’daki Azeri azınlık, günümüzde Tiflis tarafından kabul edilen Gürcü olmayan nüfusa yönelik yeni milliyetçi politika ile karşı karşıya kalmışlardır. Gerçekte, Sovyetler Birliğinin çökmesini takiben, özellikle Abhazya ve Güney Osetya’da patlak veren çatışmalarla şoke olan Tiflis yetkilileri, azınlıkları ulusal yapıya bir engel olarak görmeye meyilli hale geldiler.  

Genelde Gürcü kültür politikası ev sahibi/misafir diyalektiğinin sıkıntısını çekmiştir. Gerçekte, hükümet Azeri azınlığı, Gürcü ev sahiplerince kabul edilen misafirler olarak görmektedir ve bu nedenle onların, Gürcü çoğunluğun takip ettiği yaşam tarzına uymaları beklenmektedir.

Bu, Gürcü Azerilerinin, gerçekte kendileri olmadıklarında, özellikle Azerilerin kendilerini suçlu hissetmelerine ilişkin bir süreç olan toprakların özelleştirilmesi dikkate alındığında, güçlü bir şekilde marjinal hissetmeleri sonucuna sahiptir.

Çünkü halen bu Azeriler sınır bölgelerinde yaşıyorlar, oturdukları toprak, Tiflis yetkililerinin, burasının “yabancı bir azınlık” tarafından işgalinin, bu azınlığı, ülkenin bütünlüğüne yönelik bir tehdit olarak ortaya çıkan ayrılıkçı eylemlere girişmeye cesaretlendireceği korkusu nedeniyle özelleştirilmemiştir.

Dini rehberliğin eksikliği

Uzun yıllar İran Safevi İmparatorluğu’nun bir parçası olan bu bölge, Şah İsmail’in saltanatından bu yana imparatorluğun resmi dini olan Şii İslam İmamlığının doğrudan etkisi altında kalmıştır. 17. yüzyılda Şah Abbas döneminde Safevi topraklarının Kafkasya bölgesine genişlemesi, Şiiliğin bölgede yayılmasına yol açtı. Safevi İmparatorluğunda, sıkı bir hiyerarşiye ve din adamları sınıfına sahip olan İslam, hükümetle yakından ilişkiliydi.

Ne var ki, 1828’den sonra Rusya’nın, Kafkasya bölgesinin tümü üzerinde egemen olması ve İran’la olan sınırlarının Aras sınırlarında belirlenmesi, günümüzdeki Azerbaycan ve Gürcistan’daki Şii İslamın, İran ve Irak’taki önemli Şii dini merkezlerden kopmasını sonuçlamıştır. Sovyet egemenliği, Kafkasya bölgesindeki Şii İslam ile İran’daki Şii İslam arasındaki bu kopmaya, özellikle Sovyetler Birliği ile olan sınırlar tamamen yalıtılmış hale getirilerek, böylece Şii şehirler Kerbela, Meşhet, Necef, Kum’a hacılıklar imkânsız kılınarak önem vermiştir.

Azerbaycan’ın ve Gürcistan’ın bağımsızlığının arifesinde İslam zayıf bir durumdaydı. Zayıf bir şekilde yapılanmış ve kötü bir şekilde organize olmuş bir halde, Sovyetler tarafından uygulanan laiklikten sert bir şekilde etkilenmiş olan halk üzerinde küçük bir kontrole sahipti. Bu, bölgede yine de mevcut olan, fakat Sovyetlerin ateizm politikası tarafından yok edilen İslam geleneğini de içerir. 

1991’de, halkın dini kaygılarına karşılık verme kapasitesi olan rehber ve ilahiyatçıların olmayışının sıkıntısını çekmiş olan yerel İslamın ne durumda olduğu görülebilirdi. Bununla birlikte, bu dini rehberliğin olmayışı ve idealist ve organize İslamın yetersizliği, Kafkasya bölgesine yakın Müslüman ülkelerle bağlantıların yeniden kurulmasıyla hızla telafi edilmiştir.

Eski toplum ve Arasın her iki tarafında bulunan inanç göz önünde tutulursa,  büyük bir beklentiyle söylenebilir ki, Gürcistan’daki Şii Müslümanlar için, Azerbaycan’daki kardeşlerine yönelik durumda olduğu gibi, birinci ve en önemli etki İran’dan gelmiştir.

Ruhların yeniden fethine doğru

Belirli koşullarda, İranlı rehberler*,  Sovyetler Birliği’nin bitiminden sonra, yıllardır ateist propagandaya maruz kalmış Şii nüfusun “yeniden İslamlaşması” için Kafkasya bölgesine gittiler. Çok hızlı bir şekilde camiler tekrar açıldı, yeni gayri resmi medreseler (dini okullar) açıldı ve birçok yazılı materyal Farsçadan Azericeye çevrildi ve Azerbaycan’nın ve Gürcistan’ın Azerice konuşan tüm bölgelerine baştan başa dağıtıldı. Ayrıca kutsal Şii şehirlere, (ABD’nin Irak işgalinden önce) Kerbela ve Necef’e ve keza İran’daki Kum ve Meşhet’e giden hacıların sayısında hızlı bir artış vardı.

Ayrıca, Sovyet döneminde Islam, Taşkent veya Buhara’daki Sovyet medreselerinde öğrenilirken, 1991’den itibaren genç Kafkasyalılar, Arap dünyasında, İran ve Türkiye’deki üniversitelerde öğrenim görmeye başladılar. Azerbaycan ve Gürcistan Şiileri bakımından, yüzlerce genç insan, Kum ve Meşhet’e ve daha az ölçüde Tahran ve Kezvin ‘e, ilahiyat öğrenimi için gitme yönünde inisiyatif aldı. Kum havzasında bir tür İslami kampüs olan iki medrese, İmam Humeyni ve Medresetül Hücce Gürcistan’dan birçok Azeri Şii öğrenciyi kabul etmiştir. 

Bu bağlantıların yeniden kurulması, Kafkasya bölgesindeki Şiilerin, yavaş yavaş kendilerini uluslararası Şii toplumu ile yeniden kaynaşmış görmelerini sağlamıştır. 

Tiflis’te Dinsel yönü olan İranlılar

1991’den önce Gürcistan’daki (ve Azerbaycan’daki) Şii toplumu içindeki çok az insan, bu Şii gerçeğinin farkındaydı.

Fakat 1992’de olduğu gibi, dini metinleri öğretmeye ve yorumlamaya ehil dini bilginler, başlıca müctehid ve merce-i taklid’ler, Kafkasya topraklarında görünmeye başladılar. O kadar ki bugün Gürcistan’da en üst düzeyde birçok Şii şahsiyetlerin temsilcileri olan vekile rastlamak mümkündür.   

Tiflis’te, Gürcü başkentinde tek caminin bulunduğu caddede, şehirde yaşayan 10,000 Azerinin çoğunluğunun olduğu bir bölgede İman Vakfı (Iman Foundation-FOI) bulunmaktadır. Bu, İranlı yetkili bir din adamı ve Gürcistan’lı bir Azeri olan yardımcısı tarafından işletilmektedir. Tamamen yasal statüsüyle birlikte vakıf, taraftarlarına dini dersler, çoğunlukla Farsçadan çevrilmiş Şii literatürü içeren küçük bir kütüphane ve çoğunlukla dini tartışmaların yapıldığı küçük bir konferans odası sunmaktadır.  

Bütün Şii inanç ve uygulamalarında olduğu gibi, vakfın sorumlu kişisi bir müctehidin öğretilerini takip etmektedir. Burada İran İslam Cumhuriyeti’ndeki devrimin lideri Muhammed Hamaney’in öğretileri takip ediliyor. Bu nedenle burası, Azerbaycan ve Gürcistan’daki elçilikleri aracılığıyla komşularıyla İslami işbirliğini kontrolde tereddüt göstermeyen İran devletinden gelen etki altında kalmış bir kurumdur.

Şii dünyasının en saygın müctehidlerinden biri Marneul’da

Nüfusun çoğunlukla Azeri olduğu Marneul şehrinde, peygamber ailesi ve doğrudan onun soyundan gelenler anlamındaki Arapça bir terim “Ehli Beyt” olarak isimlendirilen bir başka benzer vakıf bulunmaktadır.

Bir Azeri-Şii şehrinde bulunması nedeniyle İman vakfından daha iyi yapılanan ve daha popüler olan vakıf, oldukça aktiftir. Arapça dersler ve Şii ilahiyattan başka, İngilizce ve genç halkın bağımsız Gürcistan’a uyum sağlamasına yardım etmek için Gürcüce dersler de vermektedir.

Bu vakıf, şüphesiz günümüzde Şii dünyasındaki en saygın müctehid olan başka bir müctehid (ayrıca diğer vakfa benzemek, örnek almak için bir merce-i taklid)  tarafından işletilmektedir. Burada, çalışmaları Arapça’dan Azerice’ye çevrilmiş, piyasada veya şehir camiinde, tabiî ki söyleyemeye gerek yok vakfın kendi kütüphanesinde kolaylıkla bulunabilen Sistani’den söz ediyoruz.

Merce-i taklidin sorumluluklarından biri, Khamse’yi, Şii vergisini toplamaktır. Bu taraftarların bir defada giyim ve yiyecek ihtiyaçlarını karşılamak üzere verdiklerinin beşte birine eşdeğerdir. Bununla ilgili ortaya konması zor dini tartışma çok karmaşık olsa da bu vergi, merce-i taklidin temsilcileri olan vekil tarafından toplanmamaktadır. Gerçekte, bu ülkenin (dini olmayan-laik) kanunlarıyla çelişki ve yerel halkın kendini çok zor bir ekonomik durumda bulması olgusu dikkate alındığında, Azerbaycan ve Gürcistan Şiilerinden vergilerin istenebileceğini düşünmek mümkün değildir.   

Kum dini lideri Lenkerani’nin Kafkasyadaki etkisi

Gürcistan’ın Şii şehirlerinde vekil ya da ofisi olmasa da, diğer merce-i taklid Fazıl Lenkerani, Marneul, Bolnis, Dmanis ve Tiflis Şiileri arasında daha fazla otorite elde etmiş gibi görünmektedir. Azerbaycan’da çok saygın olan, 75 yaşın üstündeki bu bilgin, saygınlığını ve namını, aslen Lenkeran’lı olan ve 1920’lerde İran’a göç eden bir Azeri ailenin soyundan geldiği gerçeğinden elde etmektedir.

İran’ın Kum havzasındaki en önemli dini liderler arasında yer alan Lenkerani, Azerbaycan ve Gürcistan’da, Kafkasya’dan Kum’a ilahiyat öğrenimi için gelen ve her yıl gelmeye devam eden yüzlerce öğrenci sayesinde bir taraftar grubuna sahiptir.

Kum’da yapılan bir nokta araştırması, onun, Kum’daki eğitimlerinden sonra Kafkasya’nın Şii bölgelerinde fikirlerini yayan genç öğrenciler üzerindeki etkisinin ölçüsünü göstermektedir.

Bakü, Gürcistan’daki İslam üzerindeki kontrolü tutmakta yetersiz kalıyor

Gürcistan’ın Azeri şehirlerindeki tüm camiler ve dini kurumlar, teoride, Bakü’deki, Şeyhül İslam Allahşükür Paşazade’nin başında olduğu Dini İşler Dairesi’nin kontrolü altındadır. Gürcistan’daki İslam’dan sorumlu, Tiflis’teki genç Akhund’u seçmek onun sorumluluğundadır. Ancak gerçekte Bakü’nün yerel İslamı kontrolü görecelidir.     

Cami ve dini kurumların hepsi olmasa da bunların Bakü’deki Dini İşler Dairesi’nde kayıtlı olması gereklidir. Bazen dış yardımlarla desteklenen yerel inisiyatifler, başta Bakü’nün görüşünü almaksızın camiler tarafından kurulmaktadır.

Gürcistan’daki İslam üzerinde Bakü’nün yerine getirdiği teorik denetim, Gürcistan ile Azerbaycan arasındaki iyi ilişkilerden gelmektedir, fakat bu kontrol, özellikle coğrafi ve dini olarak Azeri İslam’ından uzak olan Acaristan’daki İslam’la ilgili olarak eksiksiz olmaktan uzaktır.

Sonraki bölüm: Türk rehberler* için yeni bir vaaz verme ülkesi Acaristan [3/3]

* (İngilizce metinde misyoner ifadesi olmakla beraber, Türkçe’de bunun farklı ve Hıristiyanlara özgü anlam ifade etmesi nedeniyle rehber kelimesi tercih edilmiştir).