Üçüncü ve son bölüm: Acaristan, Türk rehberler için yeni bir görev alanı

Acaristan İslamı ile Kvemo Kartl İslamı, aynı ülkede bir arada olduklarına inanması zor ölçüde farklıdır. Bölgede uzun süre hakim olan Safevi İmparatorluğunun mirasçıları Kvemo Kartl’ın Azeri Şiileri, on altıncı yüzyıldan sonra Osmanlı yönetiminde bulunan Acaristan Sünnileri ile karşı karşıyadırlar. Bu güçlü tarihi bölünme halen geçerli bir husustur. Gürcistan’ın bağımsızlığından beri, Azeri İslamı İran kaynaklı eğitilirken, Acaristan İslamı, Türk rehberler sayesinde bir uyanış yaşamaktadır.     

İslam’ın Acaristan’da nasıl kök saldığını daha iyi anlamak için kısa bir tarihi hatırlatma gereklidir. Tarih bize, İslam’ın Acaristan’da, 1510 ve onyedinci yüzyılın başları arasında, Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’da genişlemeye başladığında ortaya çıktığını söyler. Acaristan’ın bugünkü şekliyle, Osmanlı Devleti’yle kaynaşmasıyla birlikte İslam, özellikle onu güçlerini pekiştirme yolu olarak kullanan yerel elitler (seçkin kişiler) arasında gelişmiştir. Osmanlı yöneticileri için, seçkin kişilerin İslam’ı seçmesi, bu yerel güçlere tabi nüfusun İslam’a geçmesinin ilk adımı olarak görülmüştür.    

Çok zorlayıcı olmayan Osmanlı hâkimiyeti, ara sıra İstanbul’daki iktidara karşı çıkmaya yönelik patlak veren, yoğunluğu değişen derecelerdeki direnmelere rağmen, oldukça iyi kabullenilmiştir. Osmanlı Devleti’ne bağlılık, Türkiye ve Rusya arasındaki savaşlar boyunca Acarların, bölgedeki Rus yayılmasına karşı savaşmasında olduğu gibi çok güçlü olmuştur.

Osmanlı mirası

Ondokuzuncu yüzyılda Acaristan’da Osmanlı’nın varlığının,  Rusya’nın bölgedeki yeni varlığının yararına olan azalmasının sonuçlarından biri, önemli sayıda Acarların Osmanlı Devleti’ne göç etmesidir. Osmanlı’nın dini yetkilileri bu göçü isterken, bunu, bir dizi vergi ve idari önlemler (Müslüman elitlere önemli mevkiler verilerek) ve askeri tedbirler (belirli askeri görevlerden hariç tutma) yoluyla önlemeye çalışan Çarlık Rusya’sı istemiyordu. Osmanlı dönemi boyunca Gürcü ulusal kimlik duygusu oldukça zayıftı.

 
Acarlar ise, kendilerini öncelikle Müslümanlar, Acarlar ve “Tatarlar” (Rusya Yönetimi tarafından bölgedeki tüm Müslümanları belirtmek için kullanılan bir terim) olarak tanımlamaktadırlar. Ayrıca, Hıristiyan Gürcüler olarak adlandırılan Kartvelian gruba karşı olarak, kendilerini Gürcü, Gürcü Müslümanlar olarak da tarif etmektedirler.   

Osmanlıların geri çekilmesinden uzun bir süre sonra dahi onların mirası Acaristan’da yaşamıştır. Şöyle ki, Birinci Dünya Savaşı’nın sonrasına kadar, eğitim hala medreselerde (dini okullarda) alınmaktaydı ve Türkiye’den gelen dini yetkililer Acarlar için örnek modeller olarak kalmıştı. Birinci Dünya Savaşı boyunca, çoğu Acarlar Türklerle birlikte Rus İmparatorluğu’na karşı savaştı. Bu durum, Acarları sınırdışı etmeye çalışan, fakat çok hızlı bir şekilde, bu gibi bir politikanın ortaya çıkarağı düşmanlıklardan çekinerek bu projeye son veren Ruslar için bir rahatsızlıktı.      

Acar özerkliği

Rus İmparatorluğu’nun yıkılışı üzerine Sovyet rejiminin gelişinin, Acaristan için farklı –paradoksal- anlamları vardı. Gerçekten de, Acaristan’ın Sovyetler Birliği içindeki tek dini Müslüman belirliliği, Moskova tarafından, Gürcistan içinde Acar bölgesine gerçek bir özerklik verme için bir kriter olarak kullanılmıştır.     

Ancak Acarların İslami özellikleri nedeniyle sağlanan bu özerklik, Sovyetleri, baştanbaşa tüm Sovyetler Birliği’nde olduğu gibi, bölgedeki İslam’a karşı bir yok etme politikasına öncülük etmekten alı koymamıştır.

Nerdeyse tüm cami ve medreseler kapatıldı, İslam’ın kamusal icrası yasaklandı ve İslam sadece vicdanlarda ve özel alanlarda varolabildi.

Gamsahurdiya’nın Gürcistanı Acaristan’ı Hıristiyanlığa döndürüyor

Sovyetler Birliği dağılır dağılmaz, tüm cumhuriyetler, dini bir uyanış yaşamış ve ulusal kimlik ile dini hisler arasındaki bağlantıları yeniden tanımlamıştır. Gürcistan’da Zviyad Gamsahurdiya, bağımsız Gürcistan’ın yeni güçlü kişisi, Kilise’ye dayanarak, yeni bir Devlet ve yeni bir vatandaşlık oluşturmaya karar verdi. 

Entelektüeller, yakınlarda yeniden açılan Türk sınırından kaynaklanan, faal bir İslam’ın gelişmesine ilişkin endişelerini dile getirdiler. İşadamlarının ve Türk rehberlerin geri dönüşü, Osmanlıların ve Osmanlı döneminin bir geri dönüşü olarak görüldü. Entelektüellerin ve Batum’daki medyanın uyarısı üzerine, Gürcü yetkililer, Gürcü Kilisesi’nin yardımıyla Acaristan’ı Hıristiyanlığa döndürme politikasını uygulamaya karar verdiler. Gürcü mitolojisinde (söylentisinde)  ülkeye Saint Andrew’in misyoner çalışması sayesinde gelen Hıristiyanlığın bölgedeki kalıntıları olan Acaristan’daki Hıristiyan geleneklerin yenilenmesi şeklinde bunun normalliğe geri dönüş olduğuna inanan Acar gençler arasında birçok dönmeler oldu.

Gamsahurdiya ve Şevardnadze dönemindeki, Kilise ve Tiflis’teki yetkililerden destek alan Hıristiyanlığa döndürme sürecine rağmen, Acar İslamının gelişmesi, Saakaşvil iktidarının göreve gelmesinin sonrasına kadar engellenmemiştir. Bu hemen hemen sadece Türk rehberlerin inisiyatifleri nedeniyledir.

Türkiye tarafından desteklenen bir İslam’a dönüş

Sovyetler Birliği’nin dağılmasının arifesinde, Türkiye ve Gürcistan arasında hiç veya nerdeyse hiç bağlantı yoktu. Henüz, Rus-Türk savaşları zamanında Osmanlı Devleti ve Türkiye’ye doğru göçten ve Acaristan’ın Türkiye tarafından kaybedilmesinden beri, geniş bir Gürcü Müslüman toplumu Türkiye’de, Artvin veya Hopa (?) gibi sınır şehrinde veya İstanbul (ve diğer şehirler’de, ç.n.) yerleşikti.     

Sınırın açılması bu topluma, Gürcistan’da kalan ve kısa bir sürede birçok iş bağlantısı kurulan etnik kardeşlerini hatırlattı. Acaristan için sınırın açılması, Türkiye’yla komşu olmaktan başka yeni iş imkânlarını getirmiştir. Gürcüler, Avrupa’ya açılan kapıyı gördüler. Bağımsızlığın ilk yılında, sınır, yerel halk tarafından olumlu görülmüştür, fakat olumsuz duygular hızlı birşekilde Batum’da ve çevresindeki alanlarda egemen olmuştur. Birden bire halk, çok sayıda şehir marketlerindeki düşük kalite ürünleriyle Türk işadamlarının, sadece Gürcülerin harcamalarından kazanç sağlamaya geldiklerini düşünmeye başladı. Fakat özellikle çoğu Gürcü için Türklerin gelişi Osmanlı döneminin “kötü” anılarını uyandırdı.

Acaristan’da, genel olarak eski Sovyetler Birliği’nde –veya Balkanlarda aynı olgunun olması nedeniyle eski Sosyalist blokta- keza daha önce bağımsızlık ilan eden yerlerde olduğu gibi, Türkiye’den dini gruplar, müteşebbis ve rehberlik gayreti birlikleriyle kendi dini öğretilerini ihraç etmeye çalıştılar. Bugün, resmi Diyanet’le birlikte dört İslami hareket, Batum’da, hatta daha çok çevre köylerde gerçek dini faaliyetlerle uğraşmaktadır.   

Acaristan’daki Türk dini faaliyetlerinin arkasındaki nedenler

Tiflis’in yeni milliyetçi politikasının bir sonucu olarak, koşullar, Acaristan’da gerçek bir rehberlik faaliyeti için çok uygun olmasa da Türk İslami varlığı halen oldukça dikkate değerdir. Türk rehberlerin, Acar dini alanında önemli bir yer elde etmek için ortaya koyduğu durum, birkaç açıklamaya sahiptir.

Her şeyden önce, benzer dini arka planla -Hanefi Sunilik sınırın her iki tarafındaki dini anlayıştır- birlikte coğrafi yakınlık, Türk İslami hareketlerinin Acaristan’daki uygulamalarına önemli avantajlar sunmaktadır.

Sovyet döneminin tamamında kapalı olan Sarp sınır kapısı, halen eski Sovyetler Birliği ve Türkiye arasındaki en önemli geçiş noktasıdır. Rekor sürede, Osmanlı mirasının en gözle görülür kalıntılarından biri olan büyük merkez camiinde ibadet edebilen Türk din görevlileri sınırdan Batum’a geçebilmektedir.  Osmanlı kontrolünün 1878’de kaldırılmasına karşın, Acaristan halen Türk geçmişinin kalıntılarını sergilemektedir. Üstelik Türkçe, kırsal bölgede ve halen eski nesil tarafından konuşulduğu Acaristan’ın dağlık bölgelerinde tamamen yok olmamıştır. Ayrıca ülkenin bağımsızlığından bu yana, Türkiye’deki Gürcü halk ile ana vatanları arasındaki yenilenen bağlantılar, Acaristan’da hüküm sürmüş “Osmanlı” atmosferini yeniden canlandırmıştır. 

Bu halk, ayrıca Acaristan’daki İslami literatürün önemli bir kısmının yayılmasında, Türkiye’de yeni bir Acar dini kadrosunun eğitiminde ve Batum’un dış mahallelerindeki birkaç medresenin (dini okulun) finanse edilmesinde büyük bir rol oynamıştır 

Acaristan ayrıca ve çok daha önemli olarak, Türklerin, İran gibi, Şii İslam damgasının, Kvemo Kartl’lı Şii Azerilerini çektiği diğer İslami ülkelere karşı yarışmak zorunda olmadığı rehberlik topraklarıdır.

“Her şey Kur’an’dan, her şey Kur’an için”

Acaristan’daki en önemli Türk vaaz hareketi, genellikle “Süleyman(cı)” olarak anılan, arkasında, kontrolü sık sık Türk devleti ile uyuşmazlığa sebep olan geniş bir Kur’an Kursları ağı gibi güçlü bir İslami hareket bırakan, Türk İslam lideri, Süleyman Hilmi Tunahan’ın (1888-1959) öğrencileridir.  İlk zamanlarından bu yana Süleyman(cı) hareket, “Her şey Kur’an’dan, her şey Kur’an için” şeklinde tanıtımını yapmış ve aktif olarak ülkede daha fazla Kuran Kursu için mücadele etmiştir.

Çocuklara Kur’an’ın okunmasını öğretmeyi amaçlayan bu köklü düşünce, Avrupa’da, Orta Asya’da ve Kafkaslardaki geniş bir alana rehberler göndermeyi içeren Süleyman(cı) faaliyetlerin bir parçasıdır.

Batum şehrinde ve çevresindeki alanda, Gürcüler tarafından kontrol edilen altı küçük medrese (dini okul), bugün Tunahan’ın düşüncelerine yöneliktir. Bunların sorumlularına göre, bu medreselerin kurucularının çoğu, 1992 ile 1996 arasında, Türkiye’de, çoğunlukla Gürcü sınırına yakın şehirlerde, özellikle Karadeniz bölgesinde eğitilmişlerdir.  

Bağımsızlığın ilk yıllarında, Türk dini görevliler kontrolde iken, hali hazırda tüm medreseler Acarlar tarafından yönetilmektedir. Bu, Türklerin hedeflerine ulaştıklarının ve yerel halkı inandırmada başarılı olduklarının bir işaretidir. 2005 Temmuz’unda, genç kızlar için bir medrese dahil yeni kurumlar, törenle açılma sürecindeydi. Mevcut yasalar bakımından bu medreselerin statüsünün hassas bir durumu vardır. 1996’dan bu yana, Acaristan dahil bölgedeki İslamı düzenlediği varsayılan Bakü’deki bir müftülük vardır. Prensipte her hareket, okul, medrese veya dini bir kurum kurmak için yerel makamlardan ve müftülükten izin almak zorundadır. Fakat hepsi olmasa da daha çok Türkler tarafından açılan kurumların, Süleyman(cı) veya başkası, kısmi-yasal varlığa sahiptir. Gerçekten faaliyetlerini kayıt ettirmeye girişmede karşılaşılan idari zorluklar nedeniyle, çoğu Türk rehberler, keza yerel ortakları, gizli olmasa da resmi statüsü olmayan küçük medreselerde çalışmayı tercih etmektedirler. 

Nurcu öğrenciler Türklerin imajını geliştiriyor

Eski Sovyetler Birliği’nde baştan başa çok aktif olan, Nurcu olarak bilinen Sait Nursi’nin (1876-1960) öğrencileri de Gürcistan’da, daha özel olarak Acaristan’da önemli bir İslami faaliyetle meşgul olmuşlardır.

Nurcu hareket birkaç dala ayrılmıştır. Acaristan’da bulunan grup, Sait Nursi’nin tarihi öğrencilerinden biri olan Mustafa Sungur’u takip etmektedir. Tiflis’te ve diğeri Batum’un dış mahallesinde olan medreseleri vardır. Grup, genç yerel kadroya Sait Nursi’nin düşüncelerini tanıtmaktadır. Türk işadamları tarafından finanse edilen Batum’daki medreselerinde, Nurcu öğrenciler İslam ve Sait Nursi’nin, Osmanlıca yazılan, fakat modern Türkçe’ye çevrilen, 6,000 sayfanın üzerinde, Kur’an’ın bir analizi olan temel eseri Risale-i Nur’a (Işık Mektupları-Risaleleri)  dayanan öğretileri üzerine dersler vermektedirler. 

Aynı şekilde Acaristan’da, Fethullah Gülen tarafından kurulan, yine Nurcu hareketten gelen, fakat büyük bir özerkliğe sahip olan yeni kardeşlik topluluğu da mevcuttur.

Gürcistan’daki Fethullahçı hareketin dört öğretim kurumlarından biri Batum’da, diğerleri Tiflis ve Kutayıs’ta kurulmuştur. Fethullahçı grubun temel özelliği laik eğitime öncelik vermesidir.

Gerçekten, eski Sovyetler Birliği’nin başından sonuna kadar (fakat sadece orda değil) konuşlanan tüm okullarında, hareket, bilimsel konular, bilgisayar kullanma ve İngilizce üzerine bir vurgu ile modern bir eğitim sunmaktadır. Batum ortaokulunda, çoğu öğrencileri Müslüman olmasına rağmen, okulun iyi itibarının çektiği Hıristiyan öğrenciler de vardır. İyi sonuçları sayesinde okul, Gürcistan’da çalışan ve çoğunlukla “bedavacılar” ve “çıkarcılar” olarak görülen Türklerin imajını geliştirmeye katkıda bulunmaktadır.

Diyanet de katkıda bulunuyor

Türk dini etkisi, yukarıda sayılan özel inisiyatiflerle sınırlı değildir. Çünkü Türk devleti, Diyanet olarak anılan, Başbakan’ın yetkisi altında yer alan Dini İşler Dairesi olan, eski Sovyetler Birliği’nden tüm ülkelerle bir işbirliği politikasını açıkça belirten bir resmi kuruma sahiptir.

Batum’daki Türk Konsolosluğu’nun yardımı ile Diyanet de geniş bir çekilde İslami literatürü yaymakta, bazen camilerde ibadet etmek için dini personel göndermekte ve Türkiye’de ilahiyat okumak isteyen öğrencilerin seçimiyle meşgul olmaktadır. Ancak daha önce bahsedilen hareketlerin faaliyetleri, tüm hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik yeterli gelire sahip olmayan Diyanet’in faaliyetlerinden çok daha fazla etkilidir.